Logori

Nakon preuzimanja Kozarca, Prijedora i susjednih podrucja srpske snage su zatvorile hiljade muslimanskih i hrvatskih civila u logore u Omarskoj, Keratermu i Trnopolju. Osnivanje ovih logora bilo je dio velikosrpskog plana da se ne-Srbi protjeraju sa opstine Prijedor. Logori su uglavnom osnivani i vodjeni ili po direktivama srpskih kriznih stabova ili u saradnji sa njima, oruzanim snagama i policijom.

Tokom zatocenja, zene i muskarci zatvorenici podvrgavani su teskom zlostavljanju, izmedju ostalog premlacivanju, seksualnom zlostavljanju, mucenju i pogubljenjima. Podvrgavani su ponizavajucem psiholoskom zlostavljanju tako sto su prisiljavani da pljuju na muslimansku zastavu, pjevaju srpske nacionalisticke pjesme ili dizu tri prsta u znak srpskog pozdrava. Zatvorenike su cuvali vojnici, milicija, lokalne jedinice srpske vojske ili TO, ili mjesovite grupe njihovih pripadnika koji su nosili uniforme i obicno bili naoruzani automatskim puskama i drugim licnim naoruzanjem. Psovali su zatvorenike, nazivajuci ih “balijama” ili “ustasama”, kao sto je vec pomenuto. Pripadnicima paravojnih organizacija i lokalnim Srbima rutinski je dozvoljavan pristup u logore da zlostavljaju, tuku i ubijaju zatvorenike. Omarska

Mozda je najzloglasniji od logora, sa najgroznijim uslovima, bio logor Omarska. Nalazio se na mjestu bivseg rudnika zeljezne rude Ljubija, oko dva kilometra juzno od sela Omarska. Logor je postojao od 25. maja 1992. do kraja avgusta 1992, kada su zatvorenici prebaceni u Trnopolje i druge logore. U Omarskoj je bivalo i do tri hiljade zatvorenika, uglavnom muskaraca, ali je bilo i najmanje 36-38 zena. Uz male izuzetke, svi su bili Muslimani ili Hrvati. Tvrdi se da su jedini Srbi koje su svjedoci vidjeli bili tamo zato sto su bili na strani Muslimana. Upravnik logora bio je Zeljko Meakic. Logor se sastojao od dvije velike zgrade, hangara i upravne zgrade, i dvije manje zgrade poznate kao “bijela kuca” i “crvena kuca”.

Hangar je bio velika pravougaona zgrada, postavljena u smjeru sjever-jug, a duz njene istocne strane bio je niz pomicnih vrata koja su vodila u veliki prostor duz cijele zgrade, s tim sto je prizemlje bilo namijenjeno za odrzavanje teskih kamiona i strojeva koji su se koristili u rudniku zeljezne rude. Na zapadnoj strani hangara nalazila su se dva sprata prostorija, preko cetrdeset sve skupa, koje su se protezale cijelom duzinom zgrade po strani sjever-jug i koje su zauzimale manje od polovine ukupne sirine hangara. Pristup ovim prostorijama bio je moguc ili kroz vrata na zapadnoj strani ili sa unutrasnje strane, iz velikog prostora za odrzavanje kamiona koji smo gore opisali.

Vecina zatvorenika bila je smjestena u ovoj zgradi.

Sjeverno od hangara i odvojena od njega otvorenim betoniranim prostorom poznatim kao “pista”, nalazila se upravna zgrada, gdje su zatvorenici jeli i gdje su neki od njih bili smjesteni, sa prostorijama na spratu gdje su bili isljedjivani.

“Bijela kuca” sluzila je za posebno surovo postupanje prema odabranim zatvorenicima. Druga manja zgrada, poznata kao “crvena kuca”, bila je takodje mjesto na koje su zatvorenici odvodjeni na teska premlacivanja i odakle se najcesce nisu vracali zivi.

Upravna zgrada bila je djelomicno jednospratnica, s tim da su se kuhinja i trpezarija nalazile u prizemnom zapadnom dijelu. Dvije manje garaze predstavljale su krajnju sjevernu tacku zgrade. Zapadno od hangara bio je travnjak na cijoj se zapadnoj strani nalazila “bijela kuca”, mala pravougaona prizemna zgrada sa hodnikom u sredini, dvije prostorije sa svake strane i jednom malom prostorijom na kraju koja nije bila sira od samog hodnika.

Mala “crvena kuca” nalazila se na istoj strani kao i “bijela kuca”, preko puta kraja hangara.

Kada su zatvorenici autobusima stizali u Omarsku, obicno bi ih pretrazili, oduzeli im svu imovinu, zatim bi ih tukli rukama i nogama dok su oni stajali, rasirenih nogu i uvis podignutih ruku, okrenuti prema istocnom zidu upravne zgrade. Novopridosli su zatim upucivani ili napolje na “pistu” ili u prostorije u hangaru ili u male garaze u upravnoj zgradi ili, ako su za to bili izdvojeni, u “bijelu kucu”.

Veliki broj zatvorenika drzan je u veoma skucenim prostorima, tako da su jedva imali gdje da sjede ili legnu spavati. Ponekad je 200 ljudi bilo zatvoreno u prostoriji od 40 kvadratnih metara; a u jednoj maloj prostoriji bilo je zatvoreno 300 ljudi.

Ostali zatvorenici bili su zbijeni po toaletima. I tamo su, medjutim, zatvorenici bili nagurani jedan do drugog, a cesto su morali lezati usred izmeta. Vrata pretrpane garaze cesto su usred ljetnih vrucina drzana zatvorena. Do 600 zatvorenika moralo je potrbuske lezati napolju na “pisti”, poneki neprekidno danima i nocima bez obzira na vremenske prilike, a poneki cak i mjesec dana. Za sve vrijeme na njih su bili upereni mitraljezi.

U Omarskoj su zatvorenici dobijali samo jedan obrok dnevno, koji se sastojao od tanjura razvodnjene corbe od krompira i tanke kriske kruha ili samo od pokvarenog graha, i svi su gladovali. Zatvorenici su obroke dobijali u grupama od po trideset, s tim da su kada su isli da jedu i pri povratku morali trcati, dok su ih strazari pri ulasku i izlasku cesto tukli. Imali su samo minutu ili dvije da pojedu obrok. Medjutim, po dolasku u logor neki zatvorenici nisu dobijali ni vodu ni hranu po nekoliko dana. Mnogi od onih koji su bili zatvoreni u “bijeloj kuci” nisu uopste dobijali hranu za vrijeme dok su tamo bili. Poneki zatvorenici, narocito oni koji su bili tesko povrijedjeni nakon premlacivanja u logoru, cesto nisu ni isli na obrok iz straha od novog batinjanja na odlasku i povratku sa obroka. Neki zatvorenici izgubili su dvadeset ili trideset kilograma na tezini tokom vremena provedenog u Omarskoj, a neki i znatno vise.

Zatvorenicima u Omarskoj cesto i dugo je uskracivana voda za pice, koja ni inace nije bila za ljudsku upotrebu, te su se od nje razboljevali. Bilo je sasvim malo toaleta; zatvorenici su satima morali cekati da im se dozvoli da ih koriste, riskirajuci ponekad batine ako bi sami trazili da idu. Zatvorenici su cesto prisiljavani da veliku i malu nuzdu obavljaju u prostorijama u kojima su boravili. Nije bilo mogucnosti za pranje, tako da su muskarci i njihova odjeca ubrzo bili prljavi. Kozna oboljenja bila su cesta, kao i akutni prolivi i dizenterija.

Tokom ljetnih mjeseci pretrpane prostorije bile su zagusljive. Strazari cesto nisu dozvoljavali da se otvore prozori u pretrpanim prostorijama ili su trazili da im zatvorenici daju sto su god uspjeli zadrzati od svojih stvari kao cijenu za otvaranje prozora ili za plasticni bokal vode.

Zatvorenici su prozivani za isljedjivanje obicno nekoliko dana poslije dolaska, a strazar bi ih vodio do prvog sprata upravne zgrade, sve vrijeme ih udarajuci rukama i nogama. Tokom isljedjivanja neki zatvorenici vrlo su tesko pretuceni. Strazar bi stajao iza zatvorenika, udarajuci ga rukama i nogama, cesto ga ruseci sa stolice na kojoj je sjedio. Bilo je slucajeva kada su strazari gazili oborene zatvorenike ili skakali po njima i na taj nacin im nanijeli teske povrede.

Sve se to dogadjalo pred isljednikom, koji je to samo gledao. Postupak se razlikovao od zatvorenika do zatvorenika, a cini se da je vise zavisio od grubosti pojedinog isljednika i strazara nego od ponasanja samog zatvorenika. Nakon isljedjivanja zatvorenici su cesto morali potpisati lazne izjave o svom ucestvovanju u djelima protiv Srba.

Zatvorenici nisu prozivani samo na isljedjivanje. Navece bi se pojavljivale grupe koje su dolazile izvan logora, prozivale odredjene zatvorenike iz prostorije, zatim ih napadale raznim motkama, zeljeznim sipkama ili komadima teskog elektricnog kabla. Ponekad je ovo oruzje imalo eksere koji bi probijali kozu. U nekim slucajevima zatvorenici su zasijecani nozevima. Svi zatvorenici vise su se bojali grupa ljudi koji su dolazili izvan logora nego redovnih strazara u logoru. Izgleda da su takve grupe imale slobodan pristup u logor i njihove posjete uveliko su pojacavale atmosferu straha koja je vladala u logoru. Prozvani zatvorenici cesto se nisu vracali, a svjedoci koji su im bili bliski rodjaci svjedocili su da otada vise nikad nisu vidjeni i da se pretpostavlja da su ubijeni.

Zene zatvorene u logoru Omarska po noci su rutinski prozivane iz svojih prostorija i silovane. Jedna svjedokinja kaze da je pet puta izvodjena i silovana i da su je poslije svakog silovanja tukli.

“Bijela kuca” je bila mjesto posebnih grozota. Jedna od prostorija u “bijeloj kuci” bila je rezervisana za surovo zlostavljanje zatvorenika, koji bi cesto bili razodijevani, udarani rukama i nogama i na drugi nacin zlostavljani. Mnogi su umrli od posljedica ovakvih ucestalih zlostavljanja. Zatvorenici koji su morali cistiti nakon tih premlacivanja govorili su kako su po podu nalazili krv, zube i kozu zrtava. Hrpe leseva cesto su se mogle vidjeti na travi pored “bijele kuce”. Tijela bi se izbacivala iz “bijele kuce” i kasnije tovarila na kamione i odvozila iz logora.

“Crvena kuca” bila je druga mala zgrada u koju su zatvorenici odvodjeni radi premlacivanja i ubijanja. Kada su zatvorenici morali cistiti “crvenu kucu”, cesto su nalazili kosu, dijelove odjece, krv, obucu i prazne cahure od metaka. Takodje su na kamione tovarili tijela zatvorenika koji su bili premlaceni i ubijeni u “crvenoj kuci”.

Keraterm

Zatvorenicki logor Keraterm, koji se nalazi na istocnom kraju Prijedora, ranije je bio tvornica keramickih plocica. Otvoren je 25. maja 1992. i u njemu je bilo zatoceno do 1.500 zatvorenika, koji su bili natrpani u niz velikih prostorija ili hala.

Uslovi u logoru Keraterm bili su grozni: zatvorenici su bili natrpani u prostorije, do 570 zatvorenika u jednoj prostoriji, s tim da su jedva imali mjesta da legnu na betonski pod. Prostorije nisu imale ni rasvjete niti prozora i tokom ljeta bile su uzasno vruce, bez ventilacije. Zatvorenici su danima bili zakljucani u tim prostorijama, natrpani jedan na drugog. U pocetku su svi koristili jedan WC, ali taj se zacepio pa su dobili bacve koje su curile, te je smrad bio nesnosan. Nije bilo mogucnosti za pranje.

Od hrane su dnevno dobijali tanjur vodenaste corbe i komadic kruha. Uzasno ih je mucila glad. Premlacivanja su bila veoma cesta, zatvorenici su prozivani, napadani motkama i palicama i tjerani da jedan drugog tuku. Zatvorenici su cesto prozivani i premlacivani nocu, a oni koji bi se vracali bili su krvavi i puni modrica. Neki su podlegli povredama. Neki koji su prozvani nikad se nisu vratili i zatvorenici su pretpostavljali da su umrli kao posljedica premlacivanja. Dizenterija je bila cesta, a nije bilo ljecnicke njege niti za bolesti niti za povrede nanesene tokom premlacivanja. Isljedjivanja su se odvijala uz premlacivanje. Neke zatvorenike su ispitivali o novcu, te ih odvodili kucama i tjerali da traze novac koji su, ukoliko bi ga nasli, morali dati strazarima.

Saslusani su iskazi o masovnom smaknucu zatvorenika za koje se vjeruje da su bili iz Hambarina. Jedne noci zatvorenici su culi mitraljeske rafale, nakon cega su uslijedili pojedinacni pucnji.

Svjedok Q je izjavio da su sljedece jutro prozvani da utovare preko 150 mrtvih na veliki kamion sa prikolicom, koji je zatim napustio logor dok je krv curila iz njega. Paljba iz mitraljeza ponovljena je sljedece noci, a prema iskazima preko 50 tijela odvezeno je sljedeceg jutra. Kasnije su stigla dva vatrogasna vozila i smrkovima oprala krv sa tog mjesta. Izgleda da je pucano kroz zatvorena vrata prostorije u kojoj su zatvorenici drzani; na vratima su ostale velike rupe od metaka. Prema iskazu jednog svjedoka, na ovaj nacin ubijeno je ukupno oko 250 ljudi.

Trnopolje

Logor Trnopolje nalazio se u blizini stanice u Kozarcu, na zeljeznickoj pruzi Prijedor-Banja Luka. U logoru je bilo na hiljade zatvorenika, uglavnom starijih ljudi, zena i djece. Logor su cuvali naoruzani strazari. Upravnik logora bio je Slobodan Kuruzovic.

Logor se sastojao od jednospratne zgrade bivse skole, uz koju se nalazila nekadasnja mjesna zajednica sa kinom, poznati kao “dom”. Jedan dio logora bio je okruzen bodljikavom zicom.

U maloj ambulanti za prvu pomoc radio je ljekar-zatvorenik i nekoliko bolnicara. U Trnopolju uprava logora nije zatvorenicima obezbjedjivala hranu.

Buduci da nije bilo hrane, u pocetku su ljudi jeli ono sto su donijeli sa sobom, a kasnije su zivjeli od pomoci onih mjestana koji su se mogli probiti da im donesu hranu. Kasnije, kada je protjerano stanovnistvo koje je zivjelo oko logora, zatvorenici su cesto izlazili iz logora da traze hranu po okolini, po bastama i napustenim kucama. To je, medjutim, bilo opasno jer je tamo cesto bilo vojnika koji su pljackali kuce i koji bi napali zatvorenike da su na njih naisli. Kasnije je lokalni Crveni krst poceo obezbjedjivati nesto hrane.

Nije postojao redovni rezim isljedjivanja ili premlacivanja kao u drugim logorima, ali je bilo i premlacivanja i ubijanja. Jedan svjedok, Sulejman Beslic, izjavio je da je vidio mrtvace s iscupanim jezicima zamotane u papir i povezane zicom, a da je kasnije jednom prilikom vidio tijela zaklanih djevojaka i staraca u kino dvorani. Buduci da se u ovom logoru nalazio najveci broj zena i djevojaka, silovanja su ovdje bila cesca nego u drugim logorima. Najvise su bile ugrozene djevojke od 16 do 19 godina.

Tokom veceri grupe vojnika ulazile bi u logor, izvodile svoje zrtve iz doma i silovale ih. Jedan svjedok, Vasif Gutic, koji je bio bolnicar, u Trnopolju je odredjen da radi u ambulanti i svjedocio je o velikom broju silovanja koja su se desavala u logoru. On je cesto razgovarao sa zrtvama silovanja, od kojih je najmladja imala dvanaest godina, i ljecio ih. Pored toga, bilo je zena koje su grupno silovane. Jedan svjedok izjavio je kako je zenu od devetnaest godina silovalo sedam muskaraca, te da je zbog uzasnih bolova i krvarenja dosla u ambulantu. On je izjavio sljedece:

Sam cin silovanja, po mom misljenju — razgovarao sam s njima, promatrao njihove reakcije — imao je uzasan utjecaj na njih. Mogli su sebi mozda objasniti kradje, pa cak i premlacivanja i neka ubijanja. Nekako su to na neki nacin prihvatili, ali kada su pocela silovanja, izgubili su svaku nadu. Dotada su se nadali da ce rat proci, da ce se sve smiriti. Kada su pocela silovanja, svi su izgubili nadu, svi u logoru, i muskarci i zene. To je bio strah, uzas.

Trnopolje je, bar povremeno, bio otvoreni zatvor, ali je po zatvorenike bilo opasno da se nadju napolju, gdje su ih u okolini logora mogle napasti neprijateljske grupe, sto znaci da su zapravo bili zatoceni u logoru. U pocetku su srpski vojnici govorili zatvorenicima da su tu zatvoreni radi vlastite zastite od muslimanskih ekstremista. Medjutim, pokazalo se da je umjesto toga logor bio mjesto na kojem je sakupljano civilno stanovnistvo, muskarci, zene i djeca, koji su zatim deportovani u druge dijelove Bosne ili na druge teritorije.

Zbog nedostatka hrane i losih sanitarnih uslova u logoru, vecina zatvorenika, prema nekim procjenama cak 95%, patila je od dizenterije. Tekuce vode uopste nije bilo, a toaleta samo u ogranicenom broju. Vode za pice skoro da nije ni bilo jer je bila samo jedna pumpa na cijeli logor. Usi i suga bili su takodje rasprostranjeni. Jedno vrijeme u Trnopolju nije bilo dovoljno mjesta za smjestaj svih zatvorenika u zgradama, tako da su mnogi morali boraviti napolju u improvizovanim zaklonima od plasticnih cerada i slicnog.

Dana 1. oktobra 1992, ili oko tog datuma, ljudi su deportovani iz ovog logora nakon sto su potpisali saglasnost da se odricu svih svojih materijalnih dobara. Tako je logor Trnopolje predstavljao vrhunac kampanje etnickog ciscenja, jer su oni Muslimani i Hrvati koji nisu ubijeni u logorima u Omarskoj ili Keratermu otuda deportovani iz Bosne i Hercegovine.