Gavrilo Princip, heroj ili terorista?

Tog 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip, član organizacije "Mlada Bosna" izvršio je atentat na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju.

Ferdinand je u Sarajevu trebao pogledati prvi tramvaj u Evropi, obići austougarske trupe i pogledati vojne vježbe te posjetiti Zemaljski muzej. Sofija nije bila kraljevske krvi te se zbog toga u Beču nije mogla voziti u istom automobilu kao i njen suprug. Međutim, na 14. godišnjicu njihovog braka, koja se poklopila sa danom posjete Sarajevu, Sofija je ipak sjedila sa svojim suprugom.

Kolona od šest automobila kretala se prema Vijećnici, gdje se Ferdinand trebao sastati sa tadašnjim gradonačelnikom Fehimom Čurčićem. Prestolonasljednik i njegova supruga su se nalaziili u drugom automobilu sa generalom Potorekom.

Na putu prema Vijećnici, Nedeljko Čabrinović je na bacio bombu na automobil Franca Ferdinanda, ali je vozač, grof Harač, ujedno i vlasnik automobila, uspio reagovati na vrijeme te je bomba izbačena na ulicu. Nakon eksplozije, povrijeđeno je nekoliko destaka Sarajlija.

Nakon neuspjelog pokušaja, Čabrinovic je progutao cijanid bez dejstva. Nakon ovog, ubrzo je i uhapšen. Među hiljadama Sarajlija nalazio se i Gavrilo Princip, koji se nakon prvog pokušaja atentata uputio niz ulicu Franje Josipa. Povorka je krenula dalje i automobil, u kojem se nalazio prestolonasljednik, se zaustavio ispred radnje Morisa Šilera, nedaleko od mjesta gdje je stajao Princip.

Atentator je izvukao pištolj i prvim pucnjem pogodio Ferdinanda, dok je drugim metkom, koji će, ispostavit će se nekoliko minuta kasnije, biti fatalan za Sofiju. Njega, kao i ostale atentatore uhvatili su Sarajlje.

Osnovnu ulogu u atentatu je odigrala tajna srpska teroristička organizacija Crna ruka, koja je službeno osnovana 10. juna 1910. godine, iako su njeni članovi već ranije bili uključeni u terorističke operacije i politička ubistva.

U samom atentatu je učestvovalo sedam osoba raspoređenih od mjesta gdje su se održavale vježbe do Vijećnice. Gavrilo Princip i ostali atentatori su uhvaćeni i suđeno im je u Solunskom procesu 1917. godine.

Ovaj atentat poslužio je kao povod za početak Prvog svjetskog rata.

Različiti pogledi na sarajevski atentat rezultat su politizacije historijskih činjenica u BiH i regiji. Zato je Gavrilo Princip za jedne heroj, a za druge terorista.

Pucnji u Sarajevu 1914. godine odjeknuli su u cijelom svijetu. Gavrilo Princip bio je pripadnik „Mlade Bosne“, organizacije pod uticajem tajnog srbijanskog udruženja „Ujedinjenje ili smrt“, poznatog i kao „Crna ruka“. Austrougarska je za ubistvo prijestolonasljednika Franza Ferdinanda i njegove supruge vojvotkinje Sophie optužila Srbiju. Uslijedio je jedan od najsmrtonosnijih sukoba u historiji.

Pojedini historičari tvrde da „Crna ruka“ nije bila direktno vezana za srbijansku vladu, ali da su je vodili ljudi iz srbijanskih struktura vlasti. Šef ove organizacije bio je uticajni srbijanski obavještajac Dragutin Dimitrijević Apis, od kojeg su atentatori dobili i oružje. Različita su mišljenja o karakteru „Crne ruke“ koja je, prema ocjeni stručnjaka, ispoljavala i terorističko djelovanje.

Šta se podrazumijevalo pod tadašnjim jugoslovenstvom?

„Prema elementima nasilja koje je ispoljavala, može se reći da je ‘Crna ruka’ bila teroristička organizacija. Ona je, također, bila i srpska nacionalistička organizacija. To je bilo vrijeme tzv. srpsko-hrvatskog jedinstva, odnosno jugoslovenstva, pa je ‘Crna ruka’ imala i neke jugoslovenske pretenzije. No, to je jugoslovenstvo uglavnom podrazumijevalo dominaciju srpstva“, kaže dr. Edin Radušić prof. Filozofskog fakulteta u Sarajevu.

Historičari ocjenjuju da sarajevski atentat nije odražavao tadašnju volju naroda u BiH, kako se to isticalo u vrijeme srpske dominacije na ovim prostorima. Iznoseći zanimljive podatke o raspoloženju građana prema Austrougarskoj, Vladimir Dedijer u svojoj knjizi „Sarajevo 1914“ navodi da se jedan od atentatora Nedeljko Čabrinović posvađao sa sopstvenim ocem koji je uoči atentata na kući istakao i austrougarsku zastavu.

Narodi u BiH 1914. godine nisu bili za nasilne promjene

Edin Radušić tvrdi da najveći broj ljudi u BiH u to vrijeme nije bio za nasilne promjene. „Ni dominantna grupa ljudi koja je tada vodila srpsku nacionalnu politiku nije bila za agresivan način rješenja tog pitanja. Mnogi Srbi proizilazili su iz jednog građanskog miljea. Znatan broj Srba tada se bavio i trgovinom, a trgovački elementi ne vole nagle prevrate“, kaže dr. Radušić.

No, pojedini srpski krugovi Gavrila Principa svrstavaju u red najvećih nacionalnih heroja, poredeći ga i sa Milošom Obilićem. Uticaj je to i propagande, jer je malo koji historijski događaj politiziran kao sarajevski atentat. Kako se kroz 20. stoljeće mijenjao državni i politički sistem, tako se atentat različito tumačio, pojašnjava stručna saradnica u sarajevskom Institutu za historiju dr. Vera Katz.

Politizacija historijskih činjenica

„Kada se poredaju činjenice o sarajevskom atentatu, od 1914. godine preko Kraljevine Jugoslavije, Nezavisne države Hrvatske koja je zbrisala pomen na Principa, njegovog ponovnog oživljavanja u socijalističkoj Jugoslaviji do devedesetih kada su u Sarajevu uklonjene stope postavljene 1953. godine, onda se može pratiti i upotreba historijskih događaja u političke i ideološke svrhe tokom cijelog 20. stoljeća“, kaže dr. Vera Katz.

Različita su i mišljenja građana. Princip je za jedne heroj, a za druge terorista. U Sarajevu prevladavaju negativni stavovi. „Za jedne je terorista, a za druge osloboditelj i patriota koji je želio dobro ovoj zemlji“ tvrdi građanin Sarajeva. „Atentat nije bio u interesu BiH nego ‘Velike Srbije'“, kaže mladi Sarajlija. „Ne volim ljude koji uzrokuju nesreću i ne mogu zamisliti da neko iz dobrih namjera može ubiti trudnu ženu“, ističe građanka Sarajeva.

Posjeta Franza Ferdinanda glavnom gradu BiH planirana je za 28. juni, dan koji se u kalendaru srpskog nacionalizma obilježava kao „Vidovdan“, odnosno godišnjica Kosovske bitke. Atentat je izvršen kod Latinske ćuprije. U bivšoj Jugoslaviji most je bio nazvan po atentatoru Gavrilu Principu, da bi mu nakon osmamostaljenja BiH ponovo bio vraćen prvobitni naziv.

(Klix/DW)