svabo
Piše: Fahrudin Bender
Dvadeset i petog maja navršava se tačno 30 godina od napada na Kozarac. Po sličnom scenariju pali su mnogi gradovi i mjesne zajednice u Bosni i Hercegovini uz nezapamćene zločine nad civilnim stanovništvom.
Kozarac kod Prijedora, bivšu opštinu još iz austrougarskog perioda, čine 11 naseljenih mjesta od kojih su najveći Kamičani, Kozaruša, Brđani i Babići. Popisom iz 1991. godine utvrđeno je da su na području Kozarca živjela 21.993 stanovnika, većinom Bošnjaka, nad kojima su izvršeni zločini i progon.
Smrt u logorima
– Van svake sumnje je dokazano da je postojao rasprostranjen obrazac zlodjela počinjenih nad prijedorskim Muslimanima 1992. godine, navedeno je u presudi Međunarodnog suda protiv Milomira Stakića, tadašnjeg političkog lidera prijedorskih Srba, koji je osuđen na 40 godina zatvora zbog odgovornosti za istrebljivanje, ubijanje i progone na hiljade nesrpskih civila u opštini.
Nakon referenduma za nezavisnost Bosne i Hercegovine srpske stranke su optuživale Bošnjake da su krenuli u razbijanje Jugoslavije, medijska propaganda bila je sve gora iz dana u dan, pogotovo nakon što su paravojne formacije tzv. Vukovi sa Vučijaka zauzeli predajnik na Kozari, onesposobili program TV Sarajevo i zamijenili ga propagandnim programom iz Banjaluke i Beograda.
SDS je u Prijedoru, još u decembru 1991. godine, donio odluku o svrgavanju legitimnih lokalnih vlasti sa namjerom da pojedince zamijene onima koji su lojalni njihovom cilju. To su i realizovali državnim udarom 7. januara 1992. godine te su Stakića imenovali predsjednikom Skupštine srpskog naroda opštine Prijedor.
U narednim danima i mjesecima formirali su niz tajnih srpskih policijskih stanica naoružavši više od 1.500 muškaraca. Krajem aprila ‘92. godine upravo ovi rezervni policajci su sa pet odreda zauzeli zgrade Opštine, policije, pošte, banke i Suda, čime je državni udar proveden u djelo.
Srpske snage su zauzele opštinu Prijedor 30. aprila, zatim su Muhamedu Ćehajiću, predsjedniku Opštine, zabranile ulaz u njegovu kancelariju. Nakon samo tri sedmice Ćehajića su uhapsili, zatočili u logor Omarska, gdje je i ubijen.
– Čini mi se da je sve ovo što mi se događa ružan san, košmar, prosto ne mogu da shvatim da je ovakvo što moguće. Pitam se kome sam se i zašto toliko zamjerio da moram proći kroz sve ovo. Ali ipak vjerujem u pravdu, istinu i to da će se sve razjasniti, napisao je Ćehajić iz zatočeništva u pismu svojoj ženi Mini koja ga je pročitala tokom svog svjedočenja u Haškom tribunalu.
Ćehajić je, baš kao i nobelovac Aleksandar Solženjicin prije njega u gulagu, posljednje dane života proveo pitajući se čime je zaslužio krivicu koja nije imala povod.
Sličan apsurd je osjetilo cjelokupno nesrpsko stanovništvo Prijedora, a pogotovo Kozarca.
Policijska stanica Kozarac, Štab Teritorijalne odbrane, ugledni građani mjesne zajednice, uključujući i lokalne Srbe, održavali su sastanke zabrinuti svrgavanjem demokratski izabrane vlasti. Pred sobom su imali samo dvije opcije, iskazivanje građanske neposlušnosti ili održavanje statusa quo u iščekivanju da kriza bude riješena na nivou države.
Tada se rodila i ideja da se Kozarac privremeno organizuje u nekadašnjem statusu opštine, a ta inicijativa postoji do dana današnjeg. Međutim, srpske vlasti su to odbile. Kozarčanima su poslali ultimatum da se Stanica milicije Kozarac razoruža i da predaju sve lovačko naoružanje, te da na objektima i kućama istaknu srpske trobojke.
Profesor Jasmin Medić iz Instituta za historiju u Sarajevu u svojim djelima opisuje kako je srpska strana u ovim pregovorima bila nadmoćna, što je i demonstrirala u zahtjevima ultimatuma. Nekoliko održanih pregovora proteklo je u znaku zahtjeva da se otkaže lojalnost legitimnoj državi u korist srpske republike.
– Pukovnik Vladimir Arsić i major Radmilo Zeljaja zahtijevali su da Bošnjaci Kozarca predaju sedam hiljada cijevi ili će Kozarac biti sravnjen sa zemljom, navodi Medić u svojim člancima.
Pregovarač u ime SDA Mevludin Sejemenović svjedočio je o tome u Haagu, u tužbi protiv Stanišića i Župljanina.
– Znali smo da ne možemo ispuniti uslov jer nemamo toliko oružja, a kada bismo vratili manje, opet bi nas krivili da nismo ispunili ultimatum. Na to je major rekao: “Gospodo, to je vaš problem”, naveo je Sejemenović.
Predsjedništvo srpske republike BiH donijelo je odluku o opštoj mobilizaciji 20. maja, dan kasnije Prvi krajiški korpus vojske RS-a izdaje takvu naredbu i u Prijedoru. Sve je bilo spremno za napad na Kozarac. Već 22. maja 1992, zbog neiskazane lojalnosti, srpska vlast presijeca telefonske kablove Bošnjacima i Kozarac tu noć utanja u gluhi san koji je postao košmar.
Srpske vlasti će kasnije opravdavati svoje zločine spornom informacijom da je povod za napad na Kozarac bio sukob muslimanskih ekstremista sa patrolom u Jakupovićima, gdje su navodno ranili jednog vojnika JNA. Ali, činjenice naprosto ukazuju drugačije, da je napad bio dugo pripreman i planiran.
Napad na Kozarac započeo je u podnevnim satima 24. maja 1992. godine, predvodile su ga jedinice 1. krajiškog korpusa VRS-a, dijelovi 343. motorizovane brigade, policijske strukture Stanice javne bezbjednosti Prijedor, 5. kozarske brigade i pripadnici Centra službe bezbjednosti Banja Luka.
S druge strane, jedinice TOBiH, na čijem je čelu bio Sead Čirkin te policija iz Policijske stanice Kozarac, po brojnom stanju i naoružanju nisu mogli pružiti značajniji otpor.
– Početkom napada civilno je stanovništvo stavljeno pod koncentričnu vatru artiljerije, tenkova i drugog naoružanja da bi, potaknuto “uspjesima” početnog dijela napada, ovo područje zaposjele srpske snage. Kontinuirano granatiranje u pravcu područja Kozarca nije popuštalo. Nakon što su srpske snage pojačale intenzitet napada u naoružanju i ljudstvu, sistematski rušeći sve pred sobom i sistematskim napadom na civile, veliki broj civila uputio se prema Kozari, gdje će i dalje biti izložen napadima srpskih vojnih i policijskih snaga. Mnogi civili su nakon neuspjelog pokušaja proboja do Bosanske Gradiške uhvaćeni i odvedeni u kasarnu Benkovac, gdje će biti zlostavljani, a potom prebačeni u logore, navodi historičar Jasmin Medić u svom naučnom radu.
Jedan dio civila deportovan je prema Prijedoru. Srpske snage nakon intenzivnog granatiranja i vojnog zauzimanja Kozarca kreću u akciju “čišćenja”, odnosno ubijanja civila, pljačke i razaranja imovine, kao i protjerivanja stanovništva te odvođenja u koncentracione logore Omarska, Keraterm i Trnopolje.
U izvještaju načelnika SJB-a Prijedor od 26. maja 1992. godine navodi se da je u “akciji čišćenja terena u Kozarcu, Kozaruši, Trnopolju i Kamičanima očišćeno oko 70% teritorija”. Uvidjevši da srpske snage nemilosrdno vrše masovne zločine nad civilnim stanovništvom i da vlast ne dozvoljava ni evakuaciju ranjene djece, Stanica policije Kozarac 26. maja 1992. godine donosi odluku o predaji i na taj način pokušava naći rješenje za spas preostalih civila.
U Kozarcu nakon dva dana artiljerijske paljbe i nakon napada trupama mehanizovane brigade, ubijeno je oko 800 civila. Kada je grad zauzet, snage bosanskih Srba su počele da sakupljaju sve nesrpsko stanovništvo i istjeruju ga iz oblasti. Paravojne i vojne snage bosanskih Srba su prebile, opljačkale i ubile još mnogo civila u toku etničkog čišćenja Kozarca.
Snage bosanskih Srba su zatvorile hiljade muslimanskih i hrvatskih civila u logorima Omarska, Keraterm i Trnopolje. Tu su nastavljeni zločini koji se najbolje mogu iščitavati u haškim presudama.
Tako, naprimjer, Sudsko vijeće Međunarodnog suda, samo za Duška Tadića, predsjednika SDS-a Kozarca, konstatuje da je, dokumentovano, u deset odvojenih slučajeva tukao, nožem napao i udarao 19 Muslimana u Kozarcu, u kasarni u Prijedoru te u logorima Omarska i Keraterm, te da je učestvovao i pomagao u premlaćivanju jednog muslimanskog zatvorenika i seksualnom sakaćenju jednog drugog zatvorenika u logoru Omarska. Da je ubio dvojicu Muslimana u Kozarcu prerezavši im grlo.
– Ova ste krivična djela počinili namjerno i to sa sadističkom okrutnošću, uz korištenje noževa, bičeva, metalnih poluga, drške pištolja, štapova, tako što ste udarali nogama svoje žrtve i stezali omču oko vrata jedne žrtve sve dok se nije onesvijestila, konstatovalo je Vijeće tokom iščitavanja presude.
Ostali optuženi kojima je suđeno i koji su osuđeni pred Međunarodnim sudom za zločine počinjene u logorima su Miroslav Kvočka, komandant logora Omarska, Mlađo Radić i Milojica Kos, obojica komandanti smjene u Omarskoj, Dragoljub Prcać, zamjenik komandanta logora Omarska i Zoran Žigić, koji nije imao zvanični položaj, ali je proglašen krivim za činjenje zločina u sva tri logora, Omarskoj, Keratermu i Trnopolju. Sumirajući nalaze u ovom predmetu, sudija Almiro Rodrigez je izjavio sljedeće o uslovima u logorima.
– Zatvorenici dobijaju vrlo malo hrane, koja je često pokvarena i gotovo nimalo vode. Klozeta takoreći nema, svoje prirodne potrebe treba zadovoljiti u kante ili čak često u uglu neke prostorije ili poda se. Bolesni ili ozlijeđeni zatočenici jedva da dobijaju ikakvu njegu ili je uopšte ne dobijaju. Uopšteno govoreći, svi ti muškarci su mršavi, oslabljeni i još dodatno utučeni budući da stalno žive u klimi nasilja i straha. Ne znaju kada će biti prozvano njihovo ime. No, znaju da kada budu prozvani, to neće biti toliko zbog toga da ih se ispita, koliko zato da ih se pretuče. Žene nisu bile premlaćivane, ali su, barem neke od njih, bile zlostavljane, a neke druge ili te iste i silovane. Drugim riječima, ne postoji niti jedno jedino mjesto u krugu logora Omarska na kojem bi se zatočenik mogao osjećati bezbjedno ili se jednostavno nadati da ga niko neće udariti niti podvrgnuti nekom obliku nasilja. Jednog oca na smrt prebijaju pred očima njegovog sina. Muškarci urlaju od bola, zidovi i podovi poprskani su krvlju. Muškarci koji se vraćaju živi imaju otvorene rane, ne mogu se držati uspravno, u nesvijesti su. Leševi koje iznose imaju otvorene rane na lobanji, polomljene zglobove, prerezana grla. Neke od žrtava na kraju su dokrajčene metkom, opisao je sudija Rodrigez ovaj horor.
Pored zločina počinjenih u Kozarcu, potom u logorima, svojom surovošću naročito se ističe i zločin na Korićanskim stijenama koji se desio 21. avgusta 1992. na planini Vlašić.
Nakon organizovanja izbjegličkog konvoja muslimanskih i drugih nesrpskih civila iz Tukova te većinom iz logora Trnopolje kod Prijedora, koji se kretao prema slobodnim teritorijama opštine Travnik, konvoj se zaustavio na jednom mjestu na putu uz rječicu Ilomsku, između Skender-Vakufa i planine Vlašić. Na tom mjestu Darko Mrđa i drugi pripadnici interventnog voda su proveli naređenje da se vojno sposobni muškarci izdvoje iz ostatka konvoja, lično su odabrali oko 200 muškaraca, koji su ukrcani u dva autobusa i odvezli ih do Korićanskih stijena. Muškarcima iz jednog od autobusa naređeno je da izađu van. Sprovedeni su na stranu puta iznad duboke provalije, gdje im je bilo naređeno da kleknu, nakon čega su ubijeni iz vatrenog oružja. Muškarci iz drugog autobusa izvođeni su u manjim grupama po dvojica ili trojica i potom ubijeni iz vatrenog oružja.
Na kraju, značajan broj Kozarčana ipak je dospio do Travnika, gdje se uključio u redove Armije BiH, u 17. vitešku brigadu koja je bila jedan od stubova odbrane BiH.
Obnova života
Kozarčani, logoraši, borci te iz izbjeglištva preživjele porodice vratili su se poslije rata svojim kućama. Oni su obnovili život, obnovili privredu i vratili nadu u budućnost Kozarca. Njihova inicijativa da se Korazac proglasi opštinom, a koja bi bila prva opština u Republici Srpskoj sa većinskim bošnjačkim stanovništvom, nailazi na prepreke i odbijanja od vlasti u Prijedoru.
Pred njima je još dug put, ali od svog cilja ne odustaju. Ovakav herojski gradić, uporni i požrtvovani narod platio je previsoku cijenu da bi im se bilo šta od onog na šta imaju pravo moglo uskratiti. Kozarac kao opština jedini je način da od teškog simbola stradanja postane simbol uspjeha povratnika Bošnjaka u RS-u. To znaju i vlasti u Prijedoru i RS-u kojima je to jedini put da se odreknu ružne i zločinačke prošlosti.
(Oslobodjenje)
Add comment