Goran Marković: Ko to mijenja istoriju?

Razlozi istorijskog revizionizma, vrlo raširenog među svim jugoslovenskim narodima i narodnostima, imaju ideološku i političku pozadinu.

Oni treba da rehabilituju ne samo vojne pokrete tokom Drugog svjetskog rata, nego, što je daleko važnije, političke pokrete i ideologije koje se danas mogu smatrati dominantnim, mada donekle „modernizovanim“. Sve se radi pod firmom utvrđivanja istine i otklanjanja ideološkog pristupa saznavanju istine i istorije. Zaboravlja se samo objasniti kako se to ideološki pristup istoriji može otkloniti drugim ideološkim pristupom. Po čemu je jedan ideološki pristup bolji od drugog? I, da li se ranije uopšte radilo o ideološkom pristupu? Ili ga imamo tek sada? Ova pitanja su naročito aktuelna posljednjih godina, kada se vrši rehabilitacija četničkog pokreta.

Tvrdoglave činjenice i tvrdoglavi revizionisti

Suština je u tome da se utvrde činjenice. One su tvrdoglave, jer ne dozvoljavaju da se istina tumači kako odgovara ideolozima i političarima. Često se kaže da je potrebno utvrditi istinu, otkriti činjenice, da je problem u prikrivanju činjenica. Suština je u nečem drugom. Istorijska nauka je nakon Drugog svjetskog rata utvrdila činjenice. Za današnje revizioniste, problem je u tumačenju činjenica. Tu prestaje nauka i počinje ideologija. Na primjer, Dan ustanka u Srbiji obilježavan je 7. jula. Činjenica je da je tog dana u Beloj Crkvi došlo do sukoba partizana sa žandarmima, koji su bili u službi okupatora. To su činjenice. Te činjenice su tumačene na dva načina. Po jednima, partizani su došli da održe zbor, upoznaju narod sa ciljevima svoje borbe i mobilišu borce. U tome su pokušali da ih spriječe žandarmi, koji su pripadali policijskom aparatu koji je služio ciljevima nacističkog okupatora. Došlo je do oružanog sukoba, u kome su poginula dva žandarma. Ovaj oružani sukob predstavljao je sukob boraca za slobodu sa pripadnicima žandarmerije koja se nalazila pod kontrolom okupatora i mogla je da nastavi svoje postojanje samo zato što je to odgovaralo okupatoru i samo zato što je to okupator dozvolio.

Po drugima, 7. jula se desio bratoubilački sukob, koji su skrivili komunisti, koji su kasnije obilježavali dan kad je Srbin pucao na Srbina. Šta je povod tog oružanog sukoba, otkud da su se ti Srbi našli na tom mjestu na neprijateljskim stranama, šta su oni štitili, a šta željeli da postignu, revizionistima nije važno. Važno je samo to da je „brat pucao na brata“, da je srpska ruka prolila srpsku krv.

Ovo drugo mišljenje tipičan je primjer tendencioznog i revizionističkog tumačenja činjenica. U ovom slučaju, činjenice se ne dovode u pitanje, nego se daje njihova ocjena, daje vrijednosni sud o njima, polazeći od ideoloških premisa, koje, čim su ideološke, ne mogu a da ne budu subjektivne.

Istorijski revizionizam neke činjenice prećutkuje, druge krivotvori, a treće tumači na svoj način, u skladu sa unaprijed postavljenim ciljem. Tako se, na primjer, četnički pokret nastoji prikazati kao antifašistički. Da bi se to dokazalo, ukazuje se na borbe koje su četnici vodili u jesen 1941. godine u Srbiji protiv Nijemaca ili se tvrdi kako su Nijemci u zimu 1941. godine raspisali potjernicu za Dražom Mihailovićem. I, eto već antifašističkog pokreta. Činjenice se opet tumače na poseban način, u skladu sa unaprijed postavljenim ciljem, dok se druge činjenice potpuno prećutkuju.

Na primjer, prećutkuje se činjenica da je strateška orijentacija četničkog pokreta bila da se borba sa okupatorom izbjegava i odlaže (to je poznata politika čekanja), kao što se prećutkuje Dražin sastanak sa Nijemcima u selu Divci, 11. novembra 1941. godine, kada je on nudio saradnju u borbi protiv partizana. Prećutkuju se i izjave samih četničkih komandanata, po kojima su četnici učestvovali u borbama 1941. godine samo zato što su na to bili primorani kako bi spriječili partizansku premoć. Zanemaruje se, na primjer, činjenica da je Loznicu oslobodio potpukovnik Misita, koga je Draža Mihailović zbog napada na Nijemce osudio na smrt, iako je Misita formalno pripadao njegovom pokretu, a u ovom napadu je i poginuo.

Kako je to moguće?

Ove činjenice se dovode u pitanje ili barem relativizuju tako što se postavlja pitanje kako je moguće da je jedan pukovnik kraljevske vojske, kasniji general i ministar vojske i mornarice u izbjegličkoj vladi, nudio svoje usluge okupatoru, koji ga je ubrzo ucijenio i potjerao sa Ravne gore. Kako je moguće da je izbjeglička vlada našla utočište u Londonu, a da je Draža služio nacistima? Dolazimo do suštine društvene i političke prirode četničkog pokreta. Pođimo od toga da je četnički pokret predstavljao jedan vojni i politički pokret, zasnovan na određenoj ideologiji i ciljevima određene društvene klase. Samo ako pođemo od toga, možemo razumjeti pojavu i djelovanje četničkog pokreta.

Iako je formalno nazivan „Jugoslovenska vojska u otadžbini“, čime se želio stvoriti utisak da vojska Kraljevine Jugoslavije nije propala u sramnom aprilskom ratu, nego je uspjela da nastavi rat u izmijenjenom obliku, ipak je činjenica da je četnički pokret nastao na ruševinama vojske koja se raspala i kapitulirala. To nije bila jugoslovenska vojska, osim za spoljnu upotrebu i po nekim formalnim obilježjima. Na primjer, nju je priznala kraljevska izbjeglička vlada u Londonu, a to je, opet formalno, bila jugoslovenska vlada, iako nije imala nikakvu vlast i uticaj na bilo koga, osim na Dražu. Ona je bila jugoslovenska samo utoliko što se nominalno zalagala za obnovu Jugoslavije, ali tu Jugoslaviju nije doživljavala kao zajednicu ravnopravnih naroda, već se zalagala za „Veliku Jugoslaviju“ i u njoj „Veliku Srbiju“, koja bi bila jedna od tri federalne jedinice u obnovljenoj Kraljevini Jugoslaviji.

Svako ko čita „Homogenu Srbiju“ Stevana Moljevića ili instrukciju Draže Mihailovića četničkim komandantima Crne Gore od 20. decembra 1941. godine, jasno vidi da je ta „velika Jugoslavija“ zapravo samo proširena Srbija, pod kontrolom srpskog kralja, srpske buržoazije i srpskih oficira, da ona treba da bude „očišćena“ od muslimanskog i hrvatskog življa, te od „nenacionalnih“ elemenata, da treba uspostaviti neposredne granice između Srbije i Slovenije, a kao naročito teško uzeti pitanje Muslimana i riješiti ga, po mogućnosti, za vrijeme rata. Ovo su činjenice, koje se nikako ne mogu upregnuti za dokazivanje jugoslovenskog karaktera „Jugoslovenske vojske u otadžbini“. Ovome, naravno, treba dodati brojne izvještaje četničkih komandanata, naročito od jeseni 1941. do proljeća 1943. godine, u kojima izvještavaju svog „ministra vojnog“ o mnogobrojnim zločinima nad Muslimanima i Hrvatima u Sandžaku, istočnoj Bosni, Dalmaciji i drugdje.

Četnički pokret je uživao izvjesnu podršku srpskog stanovništva. Osim pojedinaca iz reda drugih naroda, sa izuzetkom dijela Crnogoraca, koji su se smatrali Srbima, četnike nije podržavao niko drugi. Njihove snage u Sloveniji, na primjer, su bile beznačajne, a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini su ih podržavali isključivo Srbi. To je, dakle, bio pokret srpske buržoazije.

Kao takav, četnički pokret je imao jasan cilj – obnoviti monarhiju i kapitalistički poredak po okončanju rata. Dok saveznici ne ojačaju toliko da Hitlerov slom postane neizbježan, Nijemce ne treba uznemiravati. O tome da četnici nisu imali namjeru da se bore, govore i oni koji su isprva bili sa Dražom na Ravnoj gori, kao i oni koji su s njim ostali, pa su po okončanju rata pobjegli iz Jugoslavije. Osim zvaničnih dokumenata četničkog pokreta, potrebno je čitati i memoare. Tako, na primjer, piše Ratko Martinović, u aprilskom ratu poručnik kraljevske vojske, koji sa Dražom dolazi na Ravnu goru, ostaje tamo nekoliko mjeseci i potom se priključuje partizanima, nezadovoljan time što četnici ne namjeravaju da se bore protiv okupatora. Kako je moguće da kraljevski oficir, koji je bio monarhista, a u akademiji učen da mrzi komuniste, napusti četnike i pristupi partizanima, koje su vodili republikanski komunisti?

Očigledno zato što ga je patriotizam tjerao na borbu, koju su četnici izbjegavali. Ili, kako je moguće da pop Vlada Zečević, pravoslavni sveštenik i jedan od lokalnih vođa Demokratske stranke još 1941. godine napusti četnike i priđe partizanima, koje su vodili ateistički komunisti? Opet, sigurno iz patriotskih pobuda. Ovo nisu jedini slučajevi. U partizanskim redovima je od 1941. godine bilo mnogo oficira i podoficira koji su se radije opredijelili da sarađuju sa komunistima u aktivnoj borbi nego da sa svojim kolegama planduju na Ravnoj gori.

Da četnici nisu imali namjeru da ratuju protiv okupatora, svjedoče i njihovi istaknuti komandanti. Tako, kapetan Zvonko Vučković, jedan od Dražinih najvjernijih komandanata, u toku rata komandant Prvog ravnogorskog korupusa, u memoarima objavljenim poslije rata u inostranstvu, otvoreno priznaje da su četnici od početka slijedili politiku čekanja. Ukoliko su u jesen 1941. godine učestvovali u nekim borbama, to su činili iz taktičkih razloga – kako bi spriječili da partizani preuzmu primat u oslobodilačkoj borbi i u očima naroda dobiju oreol jedinih boraca za slobodu. Da je to tako, potvrđuju i sljedeće činjenice. Četnici su prvi izvršili napade na partizane, koristeći u tu svrhu i one svoje snage koje su dotad ratovale zajedno sa partizanima, kao, na primjer, na opsadi Kraljeva. Oni to čine u trenutku kada Nijemci pripremaju ofanzivu na partizane, pa za četnike više nije bilo razloga da simuliraju jedinstvo u borbi sa partizanima.

Današnji revizionisti kažu da je četnička strategija bila opravdana, jer je trebalo spriječiti stradanje srpskog naroda. Kako onda objašnjavaju i opravdavaju strategiju srpske vlade i vojske u Prvom svjetskom ratu? I tada je srpski narod teško stradao, Srbija je bila okupirana, a ipak su i u Srbiji i van Srbije vođene teške borbe, koje su dovele do značajnog uništavanja stanovništva Srbije. Zašto Karađorđevići tada nisu čuvali svoj narod? Suština je u tome što su rat 1914. godine i kasnije vodili zvanična vlada i kralj i što je njihov povratak na vlast bio izvjestan, dok je 1941. godine oslobodilački rat povela progonjena Komunistička partija Jugoslavije, za koju su monarhisti tvrdili da se ne bori za oslobođenje zemlje već za boljševičku revoluciju. Suština je, dakle, bila ne toliko u onome što se dešavalo 1941. godine, koliko u tome do čega rat treba da dovede, odnosno kakvo stanje će biti u Jugoslaviji nakon rata.

Zato četnici nisu prihvatili prijedlog partizanskog Vrhovnog štaba iz oktobra 1941. godine da se formiraju zajednički operativni štabovi, da se vode zajedničke akcije i da svako slobodno mobiliše ljudstvo u svoje odrede. Prvo, oni bi time na neki način priznali legitimnost partizanskog pokreta, što nikako nisu željeli, jer su tvrdili da njime rukovodi jedna partija koja je u Kraljevini stavljena van zakona. Oni nisu željeli da svoj legitimitet dijele sa bilo kim, a njega su pokušali pribaviti tvrdeći da su neporažena i nepredata vojska, koja nastavlja borbu. Drugo, kad bi prihvatili saradnju sa partizanskom vojskom, predvođenom komunistima, dopustili bi mogućnost da ta vojska tokom vremena ojača i stekne legitimitet, s kojim bi se četnici kasnije teško nosili. Za njih je bilo mnogo važnije da se sa partizanima obračunaju već u jesen 1941. godine, dok oni još nisu dovoljno ojačali i dok u toj borbi mogu da se oslone na naciste.

Suština četničkog pokreta bila je u tome da je predstavljao pokret vladajuće srpske buržoazije, koja je dosta dugo tokom rata uživala podršku Velike Britanije i SAD, koja je trebalo da joj omogući povratak na vlast. Međutim, odnosi u zemlji bili su bitno drugačiji, pa je postojala mogućnost da vlast preuzme Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Pošto je NOVJ bila nosilac novog društva i nove vlasti, sukob između partizana i četnika imao je obilježje klasnog sukoba, sukoba dva društvena sistema, a ne prosto sukoba dvije ideologije. Četnici nisu prihvatali mogućnost da dvije vojske i dva politička pokreta sarađuju tokom rata, a da sporna pitanja riješe nakon oslobođenja zemlje. Njihov glavni neprijatelj tokom rata bili su komunisti, što se može vidjeti iz niza dokumenata koje potpisuje Draža Mihailović.

Čemu služi revizionizam?

Istorijski revizionizam ima jasne ideološko-političke ciljeve. Prvo, on treba da postigne tzv. nacionalno pomirenje. Navodno, dosta dugo je trajao sukob partizana i četnika. Sada je potrebno postići nacionalno pomirenje. Zakonsko izjednačenje partizana i četnika trebalo je da posluži tom cilju. Njemu treba da posluži i teza o dva antifašistička pokreta otpora u Jugoslaviji, koji su se razlikovali samo po svojim ideologijama i strategijama djelovanja. Nacionalizam sadrži u sebi ideju nacionalnog pomirenja, jer insistira na nacionalnoj homogenizaciji. Da bi to bilo postignuto, potrebno je izbrisati podjele iz prošlosti. A, pošto je nacionalizam vezan uz četnički pokret, nacionalno pomirenje se postiže u korist četničkog pokreta, tako što se brišu njegovi zločini i kolaboracionistički karakter. Jer, ne može biti nacionalnog pomirenja između izdajnika i patriota, ali može biti između pripadnika ili sljedbenika dva antifašistička pokreta, koji su se razlikovali po svojim ideologijama i vojno-političkim strategijama.

Drugo, istorijski revizionizam služi legitimisanju novog poretka i njegovih nosilaca. Manje važno je to što se među nosiocima novog poretka i pripadnicima političke elite nalazi potomci bivših izdajnika, ponosni sinovi svojih dičnih otaca. Oni promovišu reviziju istorije jer time rehabilituju svoje pretke i time pokušavaju da speru ljagu i sa sebe. No, kažemo, to je manje važno, jer se ovako krupne stvari ne čine da bi se sin ili unuk nekog izdajnika osjećao bolje. Revizija treba da dovede do rehabilitacije, a to nije samo rehabilitacija ovog ili onog pokreta, četničkog, ustaškog ili nekog trećeg, već prije svega rehabilitacija određenih ideologija, koje su i danas dominantne.

Svaka politička partija i politički pokret teže da se prikažu kao istorijski utemeljeni, kao partije i pokreti koji nisu „repa bez korijena“. Svaki politički pokret počiva na idejama koje nisu nove, već imaju svoje korijene u nekim ranijim istorijskim epohama. Ako su nosioci tih ideja u prošlosti bili pokreti koji su poraženi i označeni kao kolaboracionistički, potrebno ih je rehabilitovati. Rehabilitacija treba da posluži pranju „savjesti“, ne toliko pojedinaca, mada i njih, koliko čitavih pokreta i ideologija. Ona treba da opravda vođe tih pokreta, ne zato da bi se došlo do istine, već zato da bi mogla biti uspostavljena kopča između tih pokreta u prošlosti, sada „očišćenih“ od vlastitih grijehova, i današnjih političkih elita, koje baštine mnogo toga od tih bivših pokreta.

Revizionizam je, međutim, udar, prije svega, na istorijske činjenice. Jer, ako ćemo pristati na to da neke činjenice jednostavno prikrijemo, a druge objasnimo onako kako je to potrebno učiniti iz političkih razloga, onda nam istorijska nauka nije potrebna. Osim ako je ne posmatramo kao puko tehničko sredstvo u rukama ideologa.

Revizionizam dovodi u pitanje sve ideale za koje su se žrtvovali ljudi u Drugom svjetskom ratu, jer opravdava postupke kolaboracionista.

Umjesto borbe za nacionalnu slobodu, revizionizam propovijeda politiku čekanja, koja je potom odvela njene protagoniste u kolaboraciju. Umjesto nacionalnog jedinstva u borbi protiv okupatora, revizionizam opravdava one koji su poveli rat za očuvanje svojih klasnih privilegija. Umjesto ravnopravnosti naroda, revizionizam uizdiže pokret koji je bio šovinistički. Umjesto borbe za socijalnu pravdu, revizionizam opravdava pokret koji se zalagao za očuvanje društva koje je bilo ekonomski, socijalno i kulturno zaostalo, i u svakom pogledu konzervativno.

Sve to danas zagovaraju političke stranke i pokreti koji su u posljednjih dvadeset godina nosioci ideje rehabilitacije i revizije.

Političke stranke poput Srpskog pokreta obnove, Srpske radikalne stranke, Srpske demokratske stranke ili Demokratske stranke Srbije, a potom i Demokratske stranke i Socijalističke partije Srbije, koje su se zalagale za rehabilitaciju i koje su je na kraju sprovele, jesu stranke neoliberalnog kapitalizma, stranke koje su otvoreno zagovarale šovinizam ili su sprovodile u praksi, stranke koje su sprovodile politiku socijalnog raslojavanja, klasnih podjela, pljačke društvenog bogatstva. Ideološki, razlika između njih i onih koje žele rehabilitovati, vrlo je mala, ako je uopšte ima. Slično važi za stranke – rehabilitatore kod drugih naroda, kao što je slučaj sa Hrvatskom demokratskom zajednicom ili Strankom demokratske akcije.

Da je ovo tačno, pokazuje još jedna činjenica. Mnogi argumenti koje su kolaboracionistički pokreti iznosili kao opravdanje svoje politike u periodu 1941-1945. godina, kasnije su slušani, a još ih i danas čujemo, od zagovornika rehabilitacije. Već to ukazuje na izrazito ideološki pristup rehabilitaciji i ideološki karakter istorijske revizije. Čim se istorijske činjenice prikrivaju, to se ne može učiniti iz drugih razloga osim iz ideoloških. Čim se pristupi tumačenju istorijskih činjenica, to tumačenje je subjektivno, jer ga vrše ljudi, a oni imaju određene ideološko-političke poglede kojih se nikako ne mogu osloboditi. Samo je pitanje ko pribjegava reviziji i iz kojih razloga.

Istorijski revizionizam ne zakopava ratne sjekire nego ih ponovo otkopava. On ne postiže nacionalno pomirenje nego produbljuje jaz, jer ponovo postavlja pitanja koja su već odgovorena i izvrće istinu. Koliko god istina bila bolna jednima, toliko je izvrtanje istine bolno drugima. Stvarnog pomirenja nema niti ga može biti između onih koji su se borili za slobodu i onih koji su služili okupatoru. Stvarnog pomirenja ne može biti ni između onih koji slijede ideje i tradicije jednih i drugih. Niti ga treba biti.

(Goran Marković, 6yka)